Độc đáo trò chơi dân gian Cổ Nhơn rất hấp dẫn ở Bình Định

Nhiều trò chơi dân gian hun hun đúc thành nét văn hoá vùng miền, tạo nên những giá trị độc đáo mang bản sắc địa phương. Trò chơi cổ nhơn ở Bình Định là một trò chơi dân gian đã tạo nên nét văn hoá thú vị như vậy, thắng vui mà thua cũng cười, người xa xứ hướng về quê nhà, người lạ thành thân quen…

Giới thiệu về trò chơi Cổ Nhơn

Cổ nhơn là tên gọi một trò chơi dân gian ở Bình Định có từ rất lâu đời, nhiều người không rõ nguồn gốc từ đâu và từ bao giờ. Theo nhà nghiên cứu Lộc Xuyên Đặng Quí Địch thì trò chơi này xuất phát từ thời nhà Minh (Trung Quốc). Đây là cách gây quĩ trong dịp tết của tổ chức Thiên Địa hội thời nhà Minh nhằm phản Thanh phục Minh khi thất bại trước nhà Thanh. Mưu lược không thành, đông đảo di thần nhà Minh không theo nhà Thanh mà bỏ trốn sang các nước lân cận, trong đó có nước ta. Khi vào nước Việt, họ mang theo trò chơi này và có mặt ở Bình Định lúc nào thì chưa rõ. Hiện nay ở Bình Định có hai địa phương còn giữ trò chơi cổ nhơn là thị trấn Bồng Sơn (huyện Hoài Nhơn) và xã Nhơn Phong (thị xã An Nhơn).

Theo người dân cho biết, trước năm 1945 ở Bồng Sơn (Hoài Nhơn) đã có một người Hoa kiều là Bá Sanh Hùng đã chơi xổ cổ nhơn trong dịp tết; ở Nhơn Phong thì chỉ biết là đã có trước năm 1975 đến nay và duy trì đến nay. Ở hai địa phương này, cổ nhơn đã trở thành nét văn hoá không thể thiếu trong ngày tết. Những ngày rộn ràng chuẩn bị đón tết thì khắp đường phố cũng rộn ràng treo bảng bán cổ nhơn. Trò chơi dân gian giàu chất trí tuệ này góp phần làm cho những ngày tết ở đây tưng bừng hơn, vui hơn, góp phần làm nên cái tết cổ truyền có ý nghĩa hơn.

Chơi Cổ Nhơn cần nắm rõ

Cổ Nhơn ở Hoài Nhơn gồm có 36 quân bài danh vật cổ nhơn (gọi là con đề), chia thành 9 bộ: Tứ Trạng Nguyên gồm: Chiếm khôi (cá trắng), Bản Quế (con ốc), Vinh Sanh (con ngỗng), Phùng Xuân (con công); Ngũ Hổ Tướng: Chí Cao (con trùn), Khôn Sơn (con cọp), Chánh Thuận (con heo), Nguyệt Bửu (con thỏ), Hớn Vân (con trâu); Thất Sinh Lý: Giang Từ (con rồng), Phước Tôn (con chó), Quang Minh (con ngựa), Hữu Tài (con voi), Chí Đắc (con mèo) Tất Khắc (con chuột), Mậu Lâm (con ong); Nhị Đạo Sĩ: Trọng Tiên (con hạc), Thiên Thân (kì lân); Tứ Mỹ Nữ: Cẩn Ngọc (con bướm), Trân Châu (hòn đá), Thượng Chiêu (con én), Song Đồng (con cu); Tứ Hảo Mạng: Tam Hòe (con khỉ), Hiệp Hải (con ếch), Cửu Quan (con quạ), Thái Bình (con rồng nằm); Tứ Hòa Thượng: Hỏa Diệm (con rùa), Nhựt Thăng (con gà), Địa Lương (con lươn), Tỉnh Lợi (con cá đỏ); Ngũ Khất Thực: Trường Thọ (con tôm), Vạn Kim (con rắn), Thanh Tiền (con nhện), Nguyên Kiết (con nai), Nhứt Phẩm (con dê) và Nhất Ni Cô: An sỹ (con yêu). Bộ bài ở Nhơn Phong có 40 quân bài, thêm 4 con là Thiên Quân (ông trời), Địa Chủ (ông địa), Thần Tài (thần tài), Táo Quân (ông táo). Chia quân bài theo bộ để có cơ sở bàn luận.

Ban tổ chức trò chơi thường được gọi là nhà cái. Mỗi ngày hai lần, đầu buổi nhà cái chọn một con đề bỏ vào trong hộp niêm phong rồi treo lên cây nêu trước sự chứng kiến của chính quyền địa phương và người dân. Chiếc hộp chứa đề được kéo lên cây nêu cao khoảng 5 đến 8 mét, có người trực canh gác hộp đề. Treo xong, hội phát hành bài thai. Những nhà con bán cổ nhơn đến nhận tịch, bài thai về treo lên nơi mình bán đề thu hút người chơi.

Thai là hai hoặc bốn câu thơ lục bát, thơ tứ tuyệt, có thể là văn vần, người chơi dựa vào nội dung đó luận bàn để đoán con đề là con gì. Nội dung câu thai rất rộng, bàn từ cổ chí kim, từ điển tích đến tuyên truyền pháp luật, người ra thai phải thông sử sách, giỏi về chữ nghĩa; người tham gia chơi cũng phải biết để bàn luận. Đối tượng, số lượng tham gia không hạn chế. Có thể là trẻ con đánh một vài ngàn đồng với cách suy luận của trẻ con; người lớn chơi để thử tài suy luận của mình…

Những ngày tết ở thị trấn Bồng Sơn hay khu trung tâm xã Nhơn Phong có một nét khác biệt. Trên dọc đường phố, các bảng viết những câu thai xếp hàng nhau, đó là nơi bàn cổ nhơn. Những chỗ bán họ ghi câu thai lên một tấm bảng để người chơi đọc và bàn luận. Rất đông người tụ tập ở những điểm bán cổ nhơn và tham gia luận bàn sôi nổi. Trong lúc đi chúc tết họ cũng mang câu thai theo, câu chuyện cổ nhơn luôn rôm rả, luôn chiếm phần lớn câu chuyện ngày tết.

Ai có thể tham gia chơi Cổ Nhơn?

Ai cũng có thể tham gia chơi trò này vì mỗi người có cách suy luận riêng, ai cũng có cách lý giải câu thai riêng nhưng chắc chắn một điều là không ai dám khẳng định mình luận tốt hơn người khác. Mỗi câu thai vô số cách hiểu khác nhau nên mỗi người có một cách suy luận, từ giới trí thức đến nông dân, từ người già đến trẻ nhỏ đều có cách luận riêng cho mình tạo sự đa dạng, hấp dẫn đặc biệt. Người đánh trúng 1 ngàn được thưởng 25 ngàn, nhưng sự hấp dẫn không chỉ là tiền thưởng mà còn là niềm tự hào của người chơi trước đám đông vì thể hiện mình là người luận đúng và đoán được ý của người xổ. Anh Trí, một người nghiện cổ nhơn ở Bồng Sơn cho biết: “Đánh cổ nhơn sướng nhất là bàn. Người nào bàn có lí được tán thưởng, luận hay được khen ngợi nên ngoài việc chúc tết, chúng tôi còn tìm bạn tâm giao để bàn cho thoả chí”.

Câu thai lấy từ tích, truyện xưa như: Quan Công, Lưu Bị, Trương Phi/ Đào viên kết nghĩa sá gì thấp cao/ Khổng Minh mưu trí lược thao/ Chu Du bái phục, quân Tào hoảng kinh. Người chơi có thể luận ra Tam hòe (con khỉ) dựa vào cơ sở ba anh em kết nghĩa; có thể luận Nguyệt Bửu (con thỏ) dựa vào sự tài trí, mưu trí lược thao; cũng có thể luận ra Thái bình (con rồng nằm) vì Khổng Minh là ngọa long tiên sinh… Ai bàn cũng có cái lí, cái lí của người có kiến thức và cái lí của người không biết tích tuồng cũng đều có cơ sở. Câu đề trên có lần nhà cái xổ Tất Khắc (con chuột), họ dựa vào tất khắc là nhanh như chiến thắng trận Xích Bích chớp nhoáng của Khổng Minh làm quân Tào khiếp sợ. Cách luận nào cũng có lí lẽ riêng tạo sự đa dạng, phong phú. Người luận đúng không chỉ vui vì được thưởng (1/25) mà còn được đám đông đông tán thưởng là luận hay. Chính yếu tố này tạo sự thu hút đặc biệt của trò chơi Cổ nhơn.

Câu thai thường có nội dung ngợi ca quê hương hay gợi lại những điển cố. Ví như: “Chào xuân rộn tiếng chim ca / Trăm nhà nô nức, vạn hoa thắm cành / Ruộng đồng đủ nước thêm xanh / Tơ hồng kết nối duyên anh với nàng”. Người chơi có thể dựa vào nhiều ý trong câu thai để luận. Từ “chào xuân” dễ liên tưởng đến con công (tên Hán Việt là Phùng xuân); hoặc “trăm nhà nô nức” bàn đến con ong hoặc bướm; “ruộng đồng xanh” luận đến cá, lươn… Tùy mỗi người suy đoán, nhưng người xổ ra có thể ra con thỏ (tên Hán Việt là Nguyệt bửu) với lý lẽ, ông tơ bà nguyệt kết nối duyên anh với nàng…

Vì mục đích xổ Cổ Nhơn là để mua vui vào dịp xuân nên có sự hạn chế trên mỗi con bài, không được đánh quá cao theo mức quy định. Người chơi dựa vào thai để luận đoán con đã treo, đến cuối buổi hạ nêu và mở ra, ai trúng sẽ được thưởng. Cuối mỗi buổi hội chủ đến hạ nêu, mở đề trước sự chứng kiến của đông đảo người chơi. Lúc mở đề người chơi tập trung rất đông, ai cũng hồi hộp chờ. Con đề được mở ra trong vỡ oà cảm xúc, vui mừng, tiếc nối…

Sau khi xổ, người cầm tịch phải đưa ra cái lí, cách luận của mình. Không giống như xổ số, người đánh trúng không phải đỏ đen, may mắn mà là biết cách luận nên trước khi đánh cổ nhơn người chơi bàn rất kỹ. Người bán cổ nhơn cũng phải biết bàn, luận về câu thai sao cho có lý để thu hút người chơi. Cuộc chơi là cuộc đấu trí, thi tài giữa người chơi và người xổ nhưng không phải là thi tài cao thấp mà kiểu kẻ giỏi trốn người giỏi tìm. Luận hay chưa hẳn đã trúng nhưng qua đó thể hiện trình độ, sự hiểu biết thông kinh thấu sử trước đám đông là một sự hấp dẫn. Sau khi nhà cái xổ, người chơi thường ngồi so sách cách nghĩ của mình với nhà so tài cao thấp về sự hiểu biết.

Không biết tự bao giờ, người dân ở đây xem cổ nhơn là một nét văn hóa truyền thống độc đáo, thiếu nó như thiếu bánh chưng bánh tét, thiếu hoa chưng trên bàn trong dịp tết. Họ tự hào với trò chơi dân gian rất trí tuệ này vì ít tìm thấy ở nơi khác và ít có thú vui dân gian nào đến giờ vẫn còn cuốn hút, còn mê đắm lòng người đến như vậy.

Tác giả: Trường Đăng